Bij de naam asocialen wordt er misschien niet meteen aan de Tweede Wereldoorlog gedacht, maar dit is ook een groep die de Nazi’s vervolgden. Het is een groep die niet vaak genoemd wordt als er gesproken wordt over de holocaust. Pas recentelijk is er aandacht voor gekomen, zo is er in 2022 een boek over deze groep gepubliceerd en was er in dat zelfde jaar een museumtentoonstelling. In Duitsland is de groep bekender en wordt er meer aandacht aan besteed. Waarom komt er pas na 82 jaar aandacht voor deze groep in Nederland?
In de Tweede Wereldoorlog werden verschillende groepen mensen vervolgd, zoals de Joden, Roma en Sinti. Er zijn ook groepen waarover je minder vaak hoort, zoals de asocialen. Tijdens de oorlog behoorden in Nederland vooral criminelen en arme mensen tot deze groep. Mensen die onder het kopje crimineel vielen hoefden niet per se al veroordeeld te zijn. Dit gebeurde zonder verder onderzoek of tussenkomst van een rechter, als je enkel al verdacht werd van een misdaad kon je opgepakt en onder de term asociaal vervolgd worden.
Bang voor geen steun en onbegrip
Rense Havinga vertelt dat het nog onbekend is waarom de als asociaal vervolgden zolang onderbelicht zijn gebleven. Hij is de schrijver van het boek ‘De zwarte driehoek. De geschiedenis van de als 'asociaal' vervolgden, 1933-1945' dat in 2022 uitkwam. Wel zegt hij dat het kan liggen aan het feit dat zij er na de Tweede Wereldoorlog zelf niet over spraken: “Het was voor overlevenden misschien makkelijker om steun en begrip te krijgen als ze niet vertelden welke indeling ze hadden en alleen zeiden dat ze in een concentratiekamp hadden gezeten.” Ook denkt hij dat de grootte van de groep ervoor kan hebben gezorgd dat er minder aandacht is geweest. In Nederland zijn er ongeveer 2700 mensen die vervolgd zijn omdat ze in de categorie asociaal vielen.
Bron: Deutsches Bundesarchiv
Poster met uitleg over de verschillende driehoeken op de kleren van gevangenen
Michel Rogier vindt dat het belangrijk is om ook deze groep te herdenken, ondanks dat het om een relatief klein aantal gaat: “Ik vind het niet verkeerd dat we nu ook aandacht aan hen geven. Hoe verder we nu van de oorlog gaan, hoe meer er bekend wordt en des te belangrijker dat we naar alle verschillende groepen slachtoffers kijken.” De voorzitter van de Stichting Nationale Herdenking Den Haag vindt dat je aan iedereen moet denken: “Je zal maar zo’n slachtoffer zijn, je wilt ook herdacht worden.’
Herdenking op de Waalsdorpervlakte (Den Haag)
Bron: Pvt Pauline
Wel trekt hij zijn twijfels bij de naam asociaal: ‘Ik heb wel wat moeite met de naam asocialen, in de hedendaagse context. Ik zal hen dan eerder ‘slachtoffers van de vervolging van het naziregime’ willen noemen. Het waren niet alleen de gewone criminelen, het gaat ook om werkweigeraars en mensen die uit nood moesten stelen in de hongerwinter.’
Heropvoedingsdorpen
De naam asociaal is in Nederland al eerder gebruikt. De ‘asocialen’ werden lang voor de Tweede Wereldoorlog als anders gezien en werden gedwongen om ergens anders te wonen, dit begon al in het begin van de 20e eeuw. Mensen die volgens de gemeente niet goed in de samenleving paste werden naar heropvoedingsdorpen gestuurd. In Nederland was de gedachte dat mensen met de juiste hulp konden veranderen. Hele gezinnen moesten van de een op de andere dag verhuizen. Er kwam regelmatig iemand namens de gemeente langs en beoordeelde hen. Als ze als beschaafde burgers gezien werden, mochten ze weer uit het dorp en ergens anders wonen.
Groter in Duitsland
In Duitsland is er al langer en meer aandacht voor ‘de asocialen’. Dit kan te maken hebben met het feit dat het aantal groepen dat in Duitsland asociaal werd genoemd groter is dan in Nederland. In Duitsland ging het om 40.000 tot 60.000 mensen, een betere inschatting is niet te maken omdat er veel administratie is vernietigd. Naast de groepen die in Nederland vervolgd werden waren bijvoorbeeld ook langdurig werkelozen, daklozen, en mensen met een verslaving.
Daarnaast werd er ook gekeken naar de problemen van ouders en grootouders bij het beoordelen of een persoon in de categorie asociaal viel, legt Havinga uit: “Bij de beoordeling of iemand als ‘asociaal’ gelabeld werd, werd soms ook gekeken naar de problemen van de ouders en grootouders en beargumenteerd dat de persoon erfelijk asociaal was.” De nazi’s wilden een ‘gezond Duits volk’ creëren vertelt Havinga. “Deze vervolging had een eugenetische (de mens genetisch te willen verbeteren) motivatie: het idee van het creëren van een ‘gezond Duits volk’ door het verwijderen van ‘minderwaardige’ Duitsers.” In Nederland werd hier niet naar gekeken omdat de Nazi’s geen behoefte hadden om het Nederlandse volk ‘perfect’ maken.
Niet in de geschiedenisboeken als crimineel
Ralf Futselaar is onderzoeker bij het NIOD, het Nationaal Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, en denkt net als Havinga dat schaamte een reden kan zijn dat mensen die in de categorie asociaal vervolgd werden zelf niet naar voren zijn gekomen: “Schaamte kan er zeker mee te maken hebben gehad. Je wil liever niet de geschiedenisboeken in als crimineel.” Ook denkt hij dat de tijd er iets mee te maken kan hebben: “Misschien juist omdat de meesten nu overleden zijn. Dat gebeurt wel vaker, verhalen komen pas naar boven als de mensen om wie het gaat dood zijn.”
Het onderzoek van Rense Havinga was het eerste Nederlandse onderzoek over de asocialen, maar ze zijn wel al vaker genoemd in verslagen en boeken. Futselaar: “Het is niet dat er nooit iets over geschreven is. Niet heel veel, maar ze worden bijvoorbeeld wel degelijk genoemd in de boeken van Loe de Jong”. De onderzoeker bedoelt hiermee de boeken ‘Het Koninkrijk de Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog’. Dit is een grote serie boeken die tussen 1969 en 1994 gepubliceerd werden. De boeken beschrijven de Nederlandse geschiedenis in de Tweede Wereldoorlog, de asocialen worden hierin dus ook genoemd.
“Echt vergeten zijn ze niet, vind ik” zegt Futselaar. “De echte Tweede Wereldoorlog kenners, zullen ze ongetwijfeld kennen of hebben er in ieder geval van gehoord. De gewone Nederlander waarschijnlijk niet, maar is dat ook nodig?”
Comments